Inson miyasi haqida qiziqarli faktlar

Hozirgina tanishgan odamning ismini unutib qo‘ygan holatlaringiz bo‘lganmi? Fikrlar ko‘pligi tufayli ba’zida ertalab soat 4:00 gacha uxlay olmagan kunlaringiz ham bo‘lgandir? Ba’zi bir aniq narsalarni ko‘rmay, e’tibor bermagan vaqtlaringizchi? Gap shundaki, inson miyasining nomukammalik tomonlari hali ham o‘rganilmagan.

Maqolada g‘alati xatti-harakatlarimizni tushuntirib beradigan qiziqarli faktlar bilan tanishing. Miya inson organizmidagi eng sirli organlardan biridir. Keling, miya haqidagi qiziqarli ma’lumotlarni ko’rib chiqamiz.

Miya haqida hayratlanarli 14 ta fakt

1 — Inson miyasi og’riqni sezmaydi.

Neyrojarrohlarning behushliksiz (narkozsiz) miya operatsiyasini bajarishini bilasizmi? Faqat miyada og’riq sezgisi yo’q. Ammo ular miya niqobi va qon tomirlaridan mavjud. Shuning uchun, biz bosh og’rig’ini boshdan kechirganda, miyaning o’zi emas, balki atrofdagi to’qimalari o’g’riydi.

2 — Uxlab yotganimizda miya yanada faol ishlaydi.

Mehnat qilganda, miya elektroensefalografiya (EEG) usuli bilan terining yuzasida o’lchab olinadigan elektr maydonlarini hosil qiladi. Biz uyqu vaqtida miya o’chadi deb o’ylashimiz mumkin, lekin aslida kundan ko’ra u faolroq ishlaydi. Tetik vaqtda, miya alfa va beta to’lqinlarni va uyqu paytida, ayniqsa dastlabki bosqichlarida, teta-to’lqinlarini ishlab chiqaradi. Ularning amplitudasi boshqa to’lqinlardan kattaroqdir.

Odam (inson) haqida qiziqarli faktlar

3 — Sevgini FMRI suratlarida ko’rish mumkin.

Kimdir sevib qolishni faqat kontseptsiya deb o’ylaydi, ammo miyadagi fMRI suratlari uning aksini isbotlaydi. Ushbu holatdagi inson miyasida mamnuniyat belgisi paydo bo’ladir. Rasmlarda dofamin bo’lgan joylarda»yorug’lik» paydo bo’ladi va yoqimli his-tuyg’ularni chaqiradigan neyromediatorni ko’rish mumkin.

4 — O‘zining qobiliyatiga ishonmaslik.

Tortishuvlarda aqlli odamlarning ahmoqlarga yutqazib qo‘ygan hollariga duch kelganmisiz? Gap shundaki, ongli kishi doimo yangi narsalarni o‘rganadi. Shuning uchun u o‘zining haqligini isbotlash majburiyatini olmaydi va har qanday savol 100 foiz javobga ega emasligini tushunadi. Aqlsiz odam shubhalarni ortga olib qo‘yib, kamchiliklarini sezmaydi. Shuning uchun u har doim bitta aniq javobga ega va o‘zi uchun nizolarda g‘alaba qozongan hisoblanadi. Shu tariqa umumiy haqiqat ostida o‘z shaxsiy fikrini bayon qiladi.

5 — Miya muskullar singari «Foydalanish yoki yo’qotish» qoidasini qo’llaydi.

Biz turli xil ta’lim va yangi taassurotlar bilan bizning bilim zaxiramizni yoki miyaning shifo topish qobiliyatini kengaytira olamiz. Ko’proq rivojlangan bilim jamg’armasi bo’lgan insonlar kutilmagan hodisalar bilan ko’proq muvaffaqiyat qozonadi. Ammo miya ishlatilmasa, bu rezerv kamayadi.

6 — Qisqa muddatli xotira 20-30 soniya uchun yetarlidir.

Nima uchun biz qisqa vaqt ichida chalg’ib ketganimizdan keyin nima demoqchi ekanligimizni unutamiz? Bu miyaning xotirada oz miqdorda ma’lumot saqlash qobiliyatiga bog’liq. Uni tezkor kirish uchun faqatgina 20-30 soniya davomida saqlaydi. Masalan, raqamlar o’rtacha xotirada 7,3 soniya, xat esa 9,3 soniya saqlanadi.

Inson hayotiga xavf soluvchi 10 ta kasb

7 — Nega tanqid bizga salbiy ta’sir qiladi?

Tanqid miyamiz uchun alangalanish manbai. Hatto bir talay odam sizni maqtasa ham, tanqid qilgan kishini ko‘proq eslab qolasiz. Bu yerda gap bizga qaratilgan tanqid stressga olib kelishida va qarshilik ta’sirini keltirib chiqarishida boryapti. Psixologik nuqtai nazardan esa tanqid biz uchun unchalik noaniq va noma’lum vaziyat.

8 — Xonaga kirib nima uchun kelganingizni unutdingizmi?

Albatta, biron bir narsani olish uchun xonaga kirib, nima maqsadda kirganingizni esdan chiqarib qo‘yib, «Bu yerga nima uchun kelgandim o‘zi?», deya vaziyatni anglolmaslik holati barchamizga tanish. Gap shundaki, ba’zida qisqa muddatli xotiramiz kichik bir to‘xtalishni keltirib chiqaradi va ma’lumot shundoqqina yo‘qoladi. Har bir soniyada o‘ylashimiz, ketma-ket biror bir ish qilishimiz sababli miya ora-sorada tushgan xabarlarni inkor etadi.

9 — Miya hujayralari faqat neyronlardan iborat emas.

Bitta neyronda o’n glial hujayralari bor. Ular neyronlarga oziq moddalari va kislorod yetkazib beradi, neyronlarni bir-biridan alohida bo’lishadi, metabolik jarayonlarda qatnashadilar va asab ta’sirini o’tkazadilar.

10 — Miya kichik chiroqni yoqish uchun yetarli elektr energiyani ishlab chiqaradi.

Stenford Universitetining olimlariga ko’ra, inson miyasiga aql-idrok bilan solishtiradigan protsessorli robot kamida 10 megavatt elektr energiyani talab qiladi. Va bizning neyronlarimiz kun davomida elektr lampochkasini yoritish uchun yetarli energiya ishlab chiqaradi. Bundan tashqari, miya eng aqlli kompyuterlarga qaraganda tezroq ishlaydi.

11 — Inson miyasi 60% yog’lardan iborat.

Miya o’z ichiga eng ko’p yog’ olgan organdir. Shuning uchun uning salomatligi uchun foydali yog’larga boy bo’lgan (omega-3 va omega-6) parxez juda zarur. Ular miya hujayralarining devorlarini kuchaytiradi, shuningdek yog’lar eriydigan vitaminlarni almashtiradi va saqlaydi. Bundan tashqari, yog’lar yallig’lanishni kamaytiradi va immunitet tizimining to’g’ri ishlashiga yordam beradi.

Insonni ruhlantiruvchi 30 sara hikmatli so‘zlar

12 — Nega vahima bosgan vaqtlar bo‘lib turadi?

Har bir inson tasavvurida kechasi uning xonasida har xil dahshatli voqealar yuz berganini eslay oladi. Guyoki, o‘g‘ri kiryapti yoki ko‘ziga biror sharpa  ko‘rinadi yo eshik qoqilgandek bo‘ladi. Gap shundaki, atrofimizda har xil xatarli hodisalar ro‘y berib turgan hollar ham kuzatiladi. Bizning miyamiz har qanday potensial tahdidga tayyor turadi. Qo‘rquv miyamizni «urish yoki yugurish»ga tayyor bo‘lib turishga undaydi. Bunday lahzalarda asab tizimi tanadagi kuchlarni safarbar qiladi. Shuning uchun siz keragidan ham ko‘proq narsalarni ko‘rasiz.

13 — Asab hujayralari omon qolish uchun kislorod va glyukozaga muhtoj.

Bu ikki modda inson miyasining ishlashi va omon qolishi uchun zarurdir. Agar 3-5 daqiqada yetarli miqdorda kislorod yoki glyukoza olmasa, unda qaytarilmas buzilishlar sodir bo’ladi. Qizig’i shundaki, o’lim deyarli hech qachon ro’y bermaydi. Biror odam boshidan judo bo’lganda ham, miya bir necha daqiqa o’lmaydi, chunki hujayralarida esa kislorod va glyukoza bor.

14 — Miya xotirasi deyarli cheksizdir.

Ko’p narsani bilish yoki yangi ma’lumot olish uchun hech qanday boshqa joyga ega bo’lmaslik mumkin emas (garchi bu uzoq uchrashuvlardan keyin bunday ko’rinishda bo’lsa ham). Bizning miyamizda kompyuter va telefonlardan farqli o’laroq, bu joy hech qachon tugamaydi. Masalan, uyqu yetishmasligi ma’lumotni eslash qobiliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.

Inson xotirasi haqida qiziqarli 8 ta malumot

1. Ayrim holatlarda inson tug‘ilgan zahotiyoq fenomenal xotiraga ega bo‘ladi. Misol uchun Motsart bir bor eshitgan musiqasini to‘liq takrorlab berishi, shuningdek uning notalarini qog‘ozga tushirishi ham mumkin edi.

Yirtqich qushlar haqida qiziqarli faktlar

2. Avstraliyalik Xobard Paula Prentis 3 oy davomida 130 000 ta insonning telefon raqami va uy manzillaridan iborat ma’lumotlarni yodlab chiqdi. Ayolning aytishicha, buni o‘z kasbiy faoliyati uchun amalga oshirgan, Paula telefon xizmatida operator bo‘lib ishlaydi. Ammo shunga qaramay, u o‘z telefon raqamini yodlab qololmaydi.

3. Dominik OʼBrayen ham ana shunday ajoyib qobiliyat egasi, bir necha bor Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan. 1994 yildagi tanlov paytida 15 daqiqa davomida o‘zi uchun notanish bo‘lgan xitoy tilidagi 152 so‘zni yodlab olgan. Shunga qaramasdan u konsentratsiya zaifligidan aziyat chekadi, buning oqibatida maktabni ham tugata olmagan.

4. Amerikalik shaxmatchi Pol Morfi bir vaqtning o‘zida 8 ta doskada o‘yin o‘ynashi va ularning birortasiga ham qaramasligi mumkin edi. Bunisiga nima deysiz?

5. Xotiraga oid ayrim ma’lumotlar olimlarning aqlini ham shoshirib qo‘yadi. Misol uchun inson embrionning 20 haftalik paytida uning miyasida o‘zi bilan sodir bo‘layotgan voqealarni eslash qobiliyati paydo bo‘lishi aniqlangan.

Mevalar va sabzavotlar haqida qiziqarli malumotlar

6. Kofein xotirani yaxshilashi haqidagi ma’lumotlarni ko‘p bor eshitgan bo‘lsangiz kerak. Aslida kofein eslab qolish qobiliyatini yaxshilay olmaydi, shunchaki uning ta’sirida diqqatni bir yerga jamlash imkoniyati vaqtincha kuchayadi. 

7. Miya mushak emaski, uni mashq qildirish mumkin bo‘lsa! Ammo olimlar xotirani mashq qildirish mumkin ekanligini ko‘p bor ta’kidlaganlar. Doimiy mashg‘ulotlar inson organizmining ushbu funksiyasini kuchaytiradi. Shundan kelib chiqqan holatda odamzod xotirasiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar olimlar tomonidan aniqlab berilgan. Bular — to‘g‘ri taomlanish, eslab qolish mashqlari hamda dori vositalari sanaladi.

8. To‘laqonli uyqu miya faoliyatiga ta’sir qilishi haqidagi fikrni hech kim rad eta olmaydi. Bundan tashqari hordiq jarayoni qisqa muddatli xotirani ham kuchaytira olishi mumkin. Buning qanday ishlashini esa aniqlab bo‘lganlaricha yo‘q, ammo xotira va uyquning bevosita bog‘liq ekanligi — isbot talab qilmaydigan fakt!